Dương Thị Ánh
Làng Bùi là một làng cổ, nằm cách trung tâm huyện Tân Yên khoảng 1km. Du khách có thể theo đường bộ khá dễ dàng, thuận tiện và nhanh chóng tới thăm làng Bùi, tìm hiểu những công trình văn hoá tín ngưỡng, tôn giáo ở đây.
Đình làng Bùi là một công trình tín ngưỡng, xưa bao gồm toà tiền tế, hậu cung, hai dải vũ hai bên, phía trước có giếng nước và hai cây đa cổ thụ trên trăm năm tuổi. Theo nội dung chữ Hán ghi trên câu đầu cho biết: đình làng Bùi là một di tích có niên đại chính xác được xây dựng vào năm Cảnh Hưng thứ 33 (tức 4 năm 1772). Trải qua sự thăng trầm của lịch sử và xã hội, công trình tín ngưỡng này nay đã hư hỏng hai dải vũ và cây đa cổ thụ cũng không còn. Một số tài liệu như sắc phong nay cũng bị thất lạc.
Chữ Hán ghi trên câu đầu có ghi rõ năm tu tạo đình vào Thành Thái thứ 10 (1888). Các bậc cao niên trong làng còn kể lại rằng:
Vào cuối thế kỷ 19, đình làng Bùi được Đề Thám cho gỗ để sửa chữa và làm thêm đình mới ở khu giữa đồng, tức khu Đồng Đình, nay đình mới không còn. Đến năm Bảo Đại thứ 9 (1934), đình làng Bùi lại được nhân dân địa phương tu sửa một số cấu kiện kiến trúc bị mối mọt làm hư hỏng. Những năm gần đây, nhân dân địa phương đã đóng góp công sức, tiền bạc vào tu sửa khu di tích này trở nên khang trang, đẹp đẽ. Đây là nơi thờ hai vị tướng tài giỏi dưới thời vua Hùng Vương thứ 18 đã có công dẹp giặc Thục Phán, đem lại cuộc sống ấm yên cho nhân dân lộ Bắc Giang. Đó là đức thánh Cao Sơn và Quý Minh đại vương. Vì thế hai vị tướng đã được nhân dân làng Bùi tôn làm Thành hoàng, thờ tại đình làng mình.
Đình làng Bùi vào thời kỳ nhà Nguyễn, cuối thế kỷ XIX-XX, là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử của địa phương. Đây là nơi trú ẩn của nghĩa quân, khi giặc Pháp tấn công lên Yên Thế hạ. Vào thời kỳ tiền khởi nghĩa, đình Bùi là nơi tiền trạm, đón tiếp các đồng chí hoạt động bí mật từ chiến khu về, trước khi về đình Cao Thượng. Suốt trong thời gian kháng chiến chống thực dân Pháp (1946-1954) đình làng Bùi liên tục là địa điểm trú ẩn của dân và quân địa phương, là nơi huấn luyện đội tự vệ sẵn sàng lên đường chiến đấu. Mặt khác, đây còn là kho chứa lương thực, đạn dược phục vụ kháng chiến. Trong thời gian kháng chiến ấy, một số hiện vật của đình như tàn, lọng, áo lậu…được đem ủng hộ kháng chiến.
Du khách đến thăm đình làng Bùi, từ xa đã thấy ngay một công trình tín ngưỡng cổ, nằm ở vị trí có cảnh quan thiên nhiên đẹp, rộng rãi, thoáng mát thuộc trung tâm của làng Bùi. Đình ngoảnh hướng Đông ghé Nam, phía trước là đường giao thông liên xã, bên kia đường là cánh đồng hoa màu xanh tốt. Ngoài cùng là cổng đình được xây theo kiểu nghi môn, gồm một lối ra vào. Phía bên trái trước cửa đình là một giếng nước cổ kè đá xanh. Tương truyền giếng này quanh năm nước đầy không bao giờ cạn. Đây là nguồn nước chủ yếu dùng cho sinh hoạt hàng ngày của nhân dân và phục vụ cho đội tự vệ, bộ đội khi về làng hoạt động, trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp.
Đình làng Bùi hiện nay bao gồm toà tiền tế và toà hậu cung tạo thành bố cục hình chữ nhị, với bốn góc đao cong, mái thấp bao trùm lấy công trình. Toà tiền đình gồm ba gian, hai chái, với 4 vì chính, mỗi vì gồm có 2 cột cái, hai cột quân, 2 cột hiên to khoẻ. Toà hậu cung gồm ba gian, với bốn vì, mỗi vì gồm hai cột cái, hai cột quân. Tất cả các cột xà, hoành, dui…hầu hết được tạo dựng bởi các cây gỗ lim chắc chắn nay đã ngả màu thời gian. Trên từng thớ gỗ, nghệ nhân dân gian đã gửi ngắm tình cảm của mình vào đó, thông qua các bức chạm lộng với đề tài là các vật linh, như long, ly, quy, phượng…lưu truyền hậu thế. Hình ảnh rồng được người nghệ nhân tạo dựng luôn giữ vị trí trung tâm từ bên ngoài đình cho đến bên trong. Ở các đầu dư, cốn mê, thân kẻ…được chạm khắc đẹp, thể hiện tài khéo léo, điêu luyện của nghệ nhân dân gian. Với hình rồng ở nhiều tư thế khác nhau, nghệ nhân dựng đình xưa đã khéo tạo ra một tác phẩm nghệ thuật độc đáo riêng của đình làng Bùi.
Rồng ở các đầu dư được chạm khắc khá cụ thể, chi tiết: mũi to bành như mũi sư tử, mắt lồi, bờm tóc như những đao mác, hai râu cằm xoắn như gọng kìm, chân 4 móng sắc nhọn bám chặt vào cột cái, thân có vảy cong như vảy cá chép. Rồng với thân ngắn, mập, đuôi ngắn. Các đao rồng là biểu tượng của những tia chớp, đó cũng là xuất phát từ tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, vạn vật sinh sôi nảy nở. Tuy nhiên hai đầu dư ở hai cột cái trước và sau có phần khác nhau. Đầu dư phía trước, rồng có thân vảy cá chép, song vảy thưa mỏng hơn đầu dư phía trong. Rồng đầu dư phía cột cái bên ngoài rồng có râu lò xo nhỏ gọn và ngắn hơn gồm hai nút xoắn.
Ở các vì nách được tạo bởi các cốn mê chạm khắc đề tài tứ linh. Cốn mê cũng được nghệ nhân chạm lộng đề tài lưỡng long chầu chữ Thọ, xung quanh là hình tượng các con vật linh như ly, quy, phượng, vân mây. Hai đầu kẻ trước và kẻ sau được chạm khắc đề tài hoa lá cách điệu. Rồng ở đầu kẻ có đuôi xoắn, thân dài uốn nhiều khúc, thân có vảy, mặt dữ. Với đặc điểm này thể hiện rõ đây là rồng mang đặc trưng phong cách rồng thời Nguyễn. Điều đó chứng tỏ đình làng Bùi đã được tư sửa vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Do vậy đến nay vẫn còn dấu vết của hai thời đại Lê và Nguyễn.
Như vậy, qua nghiên cứu, tìm hiểu đình làng Bùi cho thấy, các đầu dư, cốn mê, kẻ đều được chạm lộng với đề tài rồng là chính. Thoạt nhìn, chúng ta thấy có vẻ các đầu dư đều được chạm giống nhau, song nhìn kỹ, chi tiết từng đầu dư lại thấy có sự khác nhau. Điều này minh chứng cho sự ra đời của ngôi đình khi xưa, có lẽ do hai hiệp thợ đua sức, đua tài tạo dựng. Đình làng Bùi tuy do hai hiệp thợ cùng tạo tác, mỗi hiệp có một phong cách riêng, song nhìn chung hiệp thợ nào cũng thể hiện được cái tài riêng của mình, tác phẩm bên nào cũng hoàn hảo. Chính sự sinh động của hai hiệp thợ này đã tạo nên sức sống dẻo dai, bền vững cho ngôi đình làng Bùi, xã Cao Thượng tồn tại tới nay.
Hiện nay, trong đình làng Bùi còn lưu giữ được một số hiện vật cổ quý thời Nguyễn, có giá trị nghiên cứu lịch sử, văn hóa, như: bát bửu, hương án, bát hương gốm Phù Lãng, mâm bồng…. Hàng năm xuân - thu nhị kỳ, hội lệ đình được tổ chức vào ngày 10 tháng Giêng, 10 tháng 9 âm lịch, với nhiều trò chơi dân gian độc đáo, như: đấu vật, chọi gà, đập niêu, bắt phỗng... Trong ngày hội mồng 10 tháng Giêng có tổ chức rước từ đình làng Bùi về nghè làng để cúng tế, đến ngày hôm sau rước hồi cung.
Với những giá trị nổi bật về mặt Kiến trúc - Nghệ thuật, đình làng Bùi đã được UBND tỉnh Bắc Giang ra Quyết định số 2169/QĐ-UBND, ngày 29 tháng 12 năm 2010 là di tích Kiến trúc - Nghệ thuật.
