Linh khí của đất trời

Bốn tác phẩm chạm khắc ở đình Phù Lão xã Đào Mỹ (Lạng Giang) được xem là độc nhất vô nhị vì có nét không thể lẫn với bất cứ đình nào khác. Ở đó có thể xem là đã hội tụ được linh khí của vũ trụ gồm: Đông, tây, nam, bắc và bốn mùa: Xuân, hạ, thu, đông. Dưới thời phong kiến, rồng được suy tôn là biểu tượng của vương quyền nên mô típ đó cũng không ngoại lệ ở đình Phù Lão... Đó là những hình rồng lưỡi đao lửa xoắn xuýt, đan xen đầy ắp trên khuôn tranh nhưng lại rất uyển chuyển. Bức thứ nhất được cách điệu “mai hoá long”, hai rồng to khiến ta liên tưởng đến gốc và thân cây hoa mai, các râu rồng hình thanh mảnh như cành mai. Hình rồng con uốn lượn, thân tung tẩy như những búp non xuân, đầu và miệng há tròn như bông hoa mai nở. Điểm xuyết trong đám rồng con là hình tượng cô tiên đang múa cùng thạch sùng, nghê, lân thật nhí nhảnh, tạo thành không gian của mùa xuân đang tưng bừng khởi sắc…

Vẫn đề tài rồng ổ nhưng ở một bức chạm khác lại thể hiện cách điệu “cúc hoá long”. Râu rồng to hơn, mỏng hơn, đặc biệt là mềm mại như hoa cúc. Cô tiên có cánh cưỡi trên lưng rồng con và hai chú sóc rất ngộ nghĩnh. Phía sau là hai người cởi trần, đóng khố như thể đang diễn ra một trận đấu vật, xung quanh có bốn rồng con bao bọc. Tất cả gợi cho người xem một không gian mùa thu trong lành, yên ả, thanh bình.

       Ở tác phẩm cách điệu “tùng hoá long” được cấu tạo bởi các hoạ tiết đao mác to, gợi cảm giác vững chắc, trường tồn như cây tùng, cây bách. Đan xen với đó là cô tiên, rồng mẹ, rồng con và muông thú. Phải chăng nghệ nhân xưa muốn diễn tả một mùa đông giá lạnh, cảnh vật đang khép mình chuẩn bị đón mùa xuân tới. Còn tác phẩm “trúc hóa long” thoạt nhìn giống như khóm trúc đang lay động trong nắng hè, nhưng thực ra vẫn là đề tài rồng ổ với những hình râu của rồng mẹ, rồng con tạc thanh vuốt như cành trúc, lá trúc. Cùng đó là cảnh sinh hoạt múa võ, bắt trăn, săn thú được các nghệ nhân thể hiện rất sinh động, lột tả được đầy đủ cái ý của trời đất “mùa hạ vạn vật trưởng thành”. Để rồi thiên nhiên ban tặng cho con người mưa thuận, gió hoà, mùa màng bội thu thoả nguyện ước mong của người dân vùng lúa nước.

Dấu ấn của nghệ thuật Ca trù

Dù mang tính thô mộc, hồn nhiên nhưng các bức chạm trên kiến trúc ngôi đình Lỗ Hạnh đã thể hiện được những gì tinh túy nhất của nghệ nhân điêu khắc xưa. Ở đó mang hơi thở thật gần gũi với đời sống sinh hoạt thường ngày của nhân dân, thể hiện khát vọng hướng tới những giá trị chân- thiện- mỹ. Điển hình là bức chạm khắc tiên cưỡi rồng và người chơi đàn đáy, qua đó khẳng định loại hình nghệ thuật Ca trù có từ rất sớm trên vùng đất Kinh Bắc xưa. Khởi dựng thời Lê Trung Hưng (1576), đình Phù Lão nổi bật bởi các tác phẩm điêu khắc như: Hoa, lá, mây, rồng mẹ, nghê, chim, phượng, hươu, nai, hổ... Đó là nghệ thuật hướng tới nhân sinh. Cả về nội dung, hình thức thể hiện giống như chuyện cổ tích, hay như một cuốn phim sinh động về đời sống, sinh hoạt làng xã. Những bức chạm long, ly, quy, phượng và những biến thể của nó thành vân mây, hoa, lá cho thấy người thợ xưa đã phô diễn hết khả năng tài nghệ của mình. Trúc hóa long, rồng hóa mây, cá hóa rồng… Sự chuyển hóa ấy hàm chứa tính huyền thoại, đòi hỏi trí tưởng tượng cao cùng với nghệ thuật khéo léo, tài hoa của nghệ nhân dân gian xưa. Các phù điêu được bố cục hợp lý, những hình tượng rồng trong mây, tiên cưỡi rồng, tiên cưỡi phượng, thiếu nữ vuốt râu rồng… là sự bứt phá trong tư tưởng nghệ thuật ở thế kỷ XVI. Thể hiện cuộc sống muôn màu, muôn vẻ của người dân nơi làng quê thôn dã cũng như ước vọng thanh cao.

Tiên ở đình Thổ Hà

Khó có thể đếm hết những họa tiết hoa văn tầng tầng lớp lớp ở đình Thổ Hà (Việt Yên). Công trình kiến trúc mang dấu ấn thế kỷ XVII này tiêu biểu với những hình ảnh về con người và thiên nhiên. Ngoài các đề tài về “Long- ly- quy- phượng”… có tại hầu khắp các kết cấu vì, kèo, đấu kê, kẻ, đầu dư thì các nàng tiên ở nhiều tư thế khác nhau là điểm độc đáo của ngôi đình. Đó là những hình chạm thiếu nữ mặc váy dài, yếm, tóc búi hoặc chít khăn với nét mặt rạng rỡ trong tư thế cưỡi phượng, đè rồng, hoặc đang nhảy múa giữa các lớp mây bồng bềnh. Qua đó phản ánh rõ tư tưởng “cha rồng mẹ tiên” trong dân gian. Trang trí đình Thổ Hà có điểm chung là đường nét khoẻ, với những khối nổi cao, có độ tương phản giữa nổi và chìm do trình độ điêu luyện của kỹ thuật chạm lộng, bong kênh tài hoa của các nghệ nhân xưa. Các phù điêu được chạm hầu hết ở các thành phần kiến trúc của đình như ở các đấu kê, con rường, kẻ, đầu dư... Các cô tiên ở đầu dư 3 gian giữa đình và ở xà nách đều núp trong râu rồng. Có nàng thì cưỡi mây, cưỡi lưng phượng, lại có nàng tiên trong tư thế đang múa. Nét đáng chú ý là các nàng  tiên đều có gương mặt trái xoan, tóc búi tó, bàn tay mềm mại, mặc váy để lộ chân trần, gót son trong đẹp… Với giá trị nghệ thuật độc đáo, các bức phù điêu trên đã minh chứng cho thành tựu của nền mỹ thuật cổ Việt Nam.          

Đắc Thụ