Chuyện ít biết về hai mẹ con nghệ nhân quan họ
"Năm 2019, lúc mẹ tôi bị ốm tưởng chừng không qua khỏi, bà nắm chặt tay tôi dặn dò, dẫu có thế nào con cũng cố gắng gìn giữ, truyền dạy quan họ cho thật nhiều người con nhé! Tôi chỉ biết ôm mẹ khóc mà không nói nên lời" - Nghệ nhân quan họ Đàm Thị Bùi, thôn Nội Ninh, xã Ninh Sơn, huyện Việt Yên (Bắc Giang) xúc động nói.
Bơi qua sông để hát
Nghệ nhân Đàm Thị Bùi (SN 1957) được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú tháng 9/2022 vì những cống hiến trong gìn giữ và phát huy di sản quan họ. Trước đó, vào năm 2015, mẹ của bà Bùi là nghệ nhân Đoàn Thị Tình (năm nay 96 tuổi) cũng nhận danh hiệu cao quý này. Hôm tôi đến thăm, căn nhà của cụ Tình rộn ràng tiếng nói cười của con, cháu trong gia đình. Dù gần 100 tuổi nhưng cụ Tình vẫn minh mẫn, trò chuyện rôm rả, chỉ có điều tai cụ hơi nặng, phải nói thật to cụ mới nghe rõ.
Hai mẹ con Nghệ nhân Ưu tú Đoàn Thị Tình và Đàm Thị Bùi
Sinh ra và lớn lên ở thôn Nội Ninh-một trong 5 làng quan họ cổ của huyện Việt Yên nổi tiếng vùng Kinh Bắc xưa, từ nhỏ, cụ Tình đã nặng lòng đam mê quan họ. Thời niên thiếu, nhiều lần làm đồng xong, cụ để quang gánh trên bờ, cùng chúng bạn bơi qua sông Cầu sang Bắc Ninh thi hát đối đáp. Những lần bị thua do không thuộc nhiều làn điệu, cụ cảm thấy "ấm ức" phát khóc, về nhà quyết tâm học thật nhiều để lần sau thi tiếp. Có hôm đang nấu cơm lại mải tập hát, cụ bị bố mẹ mắng vì để cơm cháy khê.
Ngồi trò chuyện với phóng viên, chốc chốc cụ Tình lại đọc những câu ca dao xuất hiện trong các bài quan họ lời cổ, như: "Giăng bao nhiêu tuổi giăng già. Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non. Sương mai tính cuộc vuông tròn. Phải dò cho đến ngọn nguồn đáy sông". Cụ Tình sinh được 4 người con (2 gái, 2 trai), các con, cháu, chắt của cụ cũng rất đam mê quan họ. Bà Nguyễn Thị Đức (SN 1968), là con dâu sống chung, phụng dưỡng cụ Tình 38 năm qua chia sẻ, hồi mới về làm dâu, bà không biết hát quan họ mặc dù rất yêu thích. Được mẹ truyền dạy cách lấy hơi, nhấn nhả ca từ, bà đã nhanh chóng bắt kịp, đồng thời tiếp tục dạy cho con, cháu trong nhà. Giờ đây, bà Đức thuộc hơn 100 bài quan họ lời cổ. "Mỗi lần dạy hát, cụ Tình vỗ tay làm nhịp phách, uốn nắn từng câu, đoạn bao giờ thành thục, nhuần nhuyễn, trôi chảy mới chuyển sang dạy bài khác", bà Đức nói. Còn trong trí nhớ của bà Đoàn Thị An (SN 1960) cháu ruột của cụ Tình, hồi trẻ, bà An thường sang nhà xem cụ vừa quấn tơ, chăn tằm vừa ngân nga câu hát và tập theo. Những ca từ trong các bài hát cứ vấn vương tâm trí, khiến bà yêu, say quan họ lúc nào không hay. Hiện bà An có thể biểu diễn hơn 150 làn điệu quan họ.
Trao truyền cho thế hệ sau
Kể về tuổi thơ của mình, nghệ nhân Đàm Thị Bùi vẫn nhớ như in những lần mình theo bà, theo mẹ đi xem hát ở hội làng, đình, chùa thâu đêm đến nỗi quên ăn, khi ấy cô bé Bùi mới khoảng 9-10 tuổi. Hồi học cấp 2, cấp 3 (nay là THCS, THPT), cô nữ sinh duyên dáng thường được chọn tham gia giao lưu, biểu diễn quan họ ở nhiều sự kiện do trường, địa phương tổ chức. Học hết phổ thông, bà Bùi tham gia công tác xã hội ở thôn, làm bí thư chi đoàn phụ trách mảng văn hóa, văn nghệ.
Một buổi sinh hoạt của CLB Quan họ Nội Ninh
Với mong muốn bảo tồn di sản quý giá cha ông để lại, năm 2004, từ chỗ chỉ là đội văn nghệ thôn với hơn 7 người, bà Bùi đứng ra thành lập CLB Quan họ Nội Ninh do bà làm chủ nhiệm. Cũng trong năm này, bà vinh dự được đứng trong hàng ngũ của Đảng. Đến nay, CLB đã thu hút hơn 40 thành viên, phần lớn là những người làm ruộng, buôn bán nhỏ, lao động tự do, trong đó có cụ Đàm Thị Tình. Điều đáng mừng trong CLB có cả em dâu, 2 cháu nội của bà Bùi và gần 10 em nhỏ từ 6-10 tuổi cũng tham gia sinh hoạt.
Nghệ nhân Đàm Thị Bùi chia sẻ, quy tụ được nhiều thành viên đã khó song làm thế nào để mọi người hiểu và hát quan họ thật hay, đi vào lòng người càng khó hơn, nhất là quan họ lời cổ, hát không nhạc đệm. Đặc trưng của hát quan họ là vang, rền, nền, nẩy. Để đạt được những yếu tố này đòi hỏi người hát phải luyện tập kiên trì, bền bỉ, từ kỹ thuật lấy hơi, mở khẩu hình đến cách luyến láy mới có thể tạo nên sắc thái âm thanh đặc trưng của phong cách hát.
Không chỉ đơn thuần biết hát, nghệ nhân và thành viên trong CLB còn phải hiểu được cái hay, đặc sắc của văn hoá quan họ, đó là cách ứng xử khéo léo, tế nhị, kín đáo. Nhiều người ban đầu tham gia CLB bỡ ngỡ, chưa thuộc lời, chưa biết lấy hơi, luyến láy, được bà Bùi kèm cặp, hỗ trợ đã tiến bộ rất nhiều. Người biết ít, giờ cũng có thể hát từ 50 bài, người biết nhiều, từ 120-150 bài. Riêng bà Bùi thuộc và hát gần 200 bài quan họ lời cổ.
"Năm 2019, lúc mẹ tôi bị ốm tưởng chừng không qua khỏi, bà nắm chặt tay tôi dặn dò, dẫu có thế nào con cũng cố gắng gìn giữ, truyền dạy quan họ cho thật nhiều người con nhé! Tôi chỉ biết ôm mẹ khóc mà không nói nên lời"- bà Bùi xúc động nói. Để nâng cao kỹ thuật hát, bà còn nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ của nhiều nghệ nhân tên tuổi, những giảng viên chuyên nghiệp, chuyên gia lĩnh vực quan họ của tỉnh Bắc Giang, Bắc Ninh.
Còn khỏe còn cống hiến
Mấy thập kỷ trôi qua, trải qua biết bao khó khăn, thăng trầm của làng quê, cụ Tình, bà Bùi đã quy tụ, truyền dạy cho hàng trăm người dân trong thôn, xã biết hát quan họ; thúc đẩy phong trào văn hóa, văn nghệ của địa phương phát triển. Ở nhiều hội diễn, liên hoan, canh hát do huyện, xã và các CLB tổ chức đều có sự đóng góp tích cực của 2 mẹ con bà. Nhiều giải thưởng đã được trao cho 2 mẹ con nghệ nhân và CLB Quan họ Nội Ninh.
Nghệ nhân Ưu tú Đàm Thị Bùi (bên trái) cùng thành viên CLB Quan họ Nội Ninh chuẩn bị trang phục cho buổi sinh hoạt quan họ
Vài năm trước, khi còn khỏe, dù ở tuổi 90 song cụ Tình vẫn tích cực tham gia Liên hoan hát quan họ do huyện Việt Yên tổ chức tại khu vực chùa Bổ Đà. Mỗi lần dự thi, các con, cháu đều đưa cụ đi, dìu lên sân khấu trước sự vỗ tay cổ vũ nồng nhiệt của đông đảo nhân dân, du khách thập phương. Hiện nay, tuy không tham gia sinh hoạt CLB như trước vì lý do sức khỏe, cụ Tình vẫn thường xuyên hỏi thăm, động viên kịp thời con cháu mỗi khi tham gia các hội diễn, giao lưu quan họ.
"Sự cống hiến của nghệ nhân Đoàn Thị Tình và Đàm Thị Bùi rất đáng ghi nhận. Trong các cuộc thi, hội diễn do huyện tổ chức, cụ Tình, bà Bùi đã quy tụ các liền anh, liền chị tiêu biểu của thôn tham gia, có nhiều đóng góp vào sự nghiệp bảo tồn dân ca quan họ" - Bà Dương Thị Hoài Thu, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa, Thông tin và Thể thao huyện Việt Yên nhận xét.
Chia tay cụ Đoàn Thị Tình và bà Đàm Thị Bùi, trong tâm trí tôi vấn vương câu nói mộc mạc, chân thành của nghệ nhân Đàm Thị Bùi "Còn khỏe ngày nào, mẹ con tôi còn cống hiến".
Công Doanh