Nói như Đại đức Thích Thanh Vịnh, Phó Trụ trì chùa Vĩnh Nghiêm (Yên Dũng) thì: Bất kể ai khi đến chùa Vĩnh Nghiêm đều tìm được không gian văn hóa chung của khu vực đồng bằng Bắc Bộ, cây cổ thụ trong vườn chùa Vĩnh Nghiêm, một số cây ngoài giá trị là cây ăn quả, tạo bóng mát, tôn thêm vẻ đẹp không gian vườn chùa, còn có nhiều tác dụng rất hữu ích đối với đời sống của các thế hệ sư tăng tại đây. Đi bất cứ đâu tham quan, vãn cảnh chùa chiền ta đều thấy có nhiều cây cối rợp bóng tươi tốt xung quanh, người xưa đã chọn và trồng những cây tương ứng, thích hợp về dáng vẻ, ý nghĩa, giá trị văn hóa với từng vùng miền và từng loại hình di tích.

Cây đại cổ thụ trước Tòa Tam bảo chùa Vĩnh Nghiêm: Trường Khang

Vĩnh Nghiêm là một trong những danh lam cổ tự nổi tiếng xứ Kinh Bắc, ghi danh ba vị Trúc Lâm Tam tổ là Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông, Pháp Loa Đồng Kiên Cương và Huyền Quang Lý Đạo Tái, nơi đào tạo các tăng đồ đầu tiên ở Việt Nam và được coi là một trong những chốn tổ của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử - một dòng thiền mang những đặc trưng riêng của Việt Nam. Vãn cảnh chùa Vĩnh Nghiêm, khách hành hương không khỏi bị cuốn hút bởi hàng thông vươn lên cao vút phía trước sân chùa, hay những rặng mít to lớn phía sau. Khu đất rộng với không gian thoáng đãng, cảnh quan u tịch, kết hợp các công trình kiến trúc cổ kính, càng làm cho chốn thiền môn thêm linh thiêng, trầm mặc và thanh thoát. Một cuộc khảo sát mới đây cho thấy, chùa Vĩnh Nghiêm còn một số lượng cây cổ thụ khá lớn (gần ba mươi cây), tuy không có những loài cây quý hiếm, chủ yếu là những cây gắn bó thiết thực với đời sống, sinh hoạt của nhân dân trong vùng và các thế hệ sư, tăng trong chùa, nhưng mỗi loài đều mang những ý nghĩa triết lý riêng của cõi Phật đường. Chùa Vĩnh Nghiêm có các loài cây cổ thụ như thông, mít, nhãn, vải, ngọc lan, thị và một số loài cây độc đáo khác, hầu hết các cây này đều có tuổi đời từ 100-200 năm.

Cây hoa nhập thân (góc phải) tại chùa Vĩnh Nghiêm: Trường Khang

Theo như quan niệm dân gian và lời giải thích của Đại đức Thích Thanh Vịnh: Cây mít có nhiều tác dụng, ý nghĩa, là cứu cánh tới cùng của mọi sự đến bờ giác ngộ, nơi không còn sinh tử lo âu, cây mít vì thế tượng trưng cho đại trí tuệ, nhắc nhở con người cần phải tĩnh tâm trên con đường trí tuệ. Gỗ mít được dùng để tạc tượng và làm vật liệu tu bổ di tích, lá mít dùng để đóng oản - lễ vật chay dâng lên Phật, quả mít chín rất thơm ngon; Loài thông là biểu tượng của thánh nhân, mang cốt cách thanh tao, thoát tục, gần gũi với tâm hồn “vô vi” của đạo Lão và tư tưởng của Thiền tông. Cây thông với dáng đứng thẳng được coi như là gạch nối giữa trời và đất, để cho âm dương giao hòa. Thông còn là hiện thân của trí tuệ, sự thông hiểu, đó chính là đạo, là con đường nhắc nhở và dẫn dắt kiếp tu tới siêu thoát.

Cây thị ở chùa Vĩnh Nghiêm hiện nay chỉ còn lại vài cây được cho là cổ thụ, bên cạnh đó dấu tích còn lại là các gốc cây thị đã bị chặt trước đó để làm vật liệu khắc mộc bản kinh Phật, quả thị thơm, mùi hương dễ chịu, lá thị còn là bài thuốc dân gian chữa một số bệnh, đặc biệt hơn cây thị trong vườn chùa Vĩnh Nghiêm còn là một minh chứng rất quan trọng để khẳng định, kho mộc bản kinh Phật bằng gỗ thị, được sử dụng một phần vật liệu ngay tại chỗ. Theo như lời Đại đức Thích Thanh Vịnh, để có thể san khắc mộc bản trên gỗ thị thì tuổi đời của cây thị phải từ 90 đến 100 năm tuổi mới có thể khai thác, sử dụng.

Cây Đại: Nằm ngay tại khu vườn trước toà Tam bảo, với thân hình khẳng khiu, khô cằn mọc giữa bụi cây duối, tương truyền cây đại này có niên đại khoảng trên 700 năm, tức là từ thời ban sơ, khởi tạo ngôi chùa Vĩnh Nghiêm. Theo nhà Phật, cây đại là một cây thiêng trong hệ cây “thiên mệnh” (nghĩa là sinh khí, linh hồn của vũ trụ, trời đất). Trong quan niệm của người xưa thì loài cây này có khả năng hút sinh lực từ bầu trời chuyển xuống cho đất và nước để khởi phát một cuộc sống viên mãn.

Cây hoa nhập thân: Là một trong những loài cây lạ và hiếm gặp, hoa nhập thân tuy có dáng vẻ không được bề thế, to lớn nhưng hoa nở rất đẹp, bền và thường làm vật trang trí kèm theo các mâm lễ vật dâng lên Phật, hoa nhập thân tại chùa Vĩnh Nghiêm có tuổi đời trên 700 năm tuổi.

Ban điều phối Chương trình ký ức Thế giới của Unesco chiêm bái gốc thị cổ thụ tại khuôn viên chùa Vĩnh Nghiêm: Trường Khang

Cây nhãn, vải là những loài cây ăn quả phổ biến trong vùng, dù có dáng vẻ khô cằn nhưng theo như Đại đức Thích Thanh Vịnh thì năm nào cây cũng cho nhiều hoa trái, chim chóc nhiều nơi tìm về đây ăn quả, hót véo von suốt ngày, càng thêm vẻ thanh tịnh, bình yên nơi cửa Phật. Cảnh thiền tĩnh lặng thâm u, cây cối tạo bóng mát thanh thoát khắp bốn mùa là một trong những điều kiện tốt để tâm hồn con người trở nên thanh thản, nhẹ nhàng, lòng thiền tĩnh tại, hoan hỷ vô vi và gần gũi với thiên nhiên. Các loại cây cổ thụ được phân bổ xung quanh chùa, rặng thông phía tòa tam bảo cao vút vươn lên như chí khí của người tu hành, hàng cây mít cổ thụ bên phải và phía sau vườn chùa tỏa bóng mát quanh năm, cùng với đó là các loài cây, hoa phối cảnh trong không gian, bố cục hài hòa, tạo thẩm mỹ, tất cả góp phần tôn thêm vẻ đẹp, yếu tố linh thiêng của ngôi chùa cổ kính trong không gian văn hóa Việt.

Đắc Thụ