Bản Khe Nghè trước đây, nay là thôn Vĩnh Ninh, xã Lục Sơn (Lục Nam) nằm lọt thỏm giữa những dãy núi điệp trùng của vùng núi phía Tây Yên Tử. Có lẽ do tách biệt hẳn với bên ngoài nên dường như đồng bào Cao Lan nơi đây vẫn bảo tồn nguyên vẹn nhiều giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Đó là những bộ trang phục thổ cẩm mềm mại, rực rỡ, là cách làm giấy dó truyền thống, những lễ hội dân gian hay đơn giản là những món ăn thật dân dã thôn quê. Trong văn hoá ẩm thực của đồng bào có món xôi ngũ sắc khá hấp dẫn và bắt mắt, kèm theo đó là tình cảm, những giá trị văn hoá, ý nghĩa sâu sắc mà đồng bào gửi vào món xôi.

Nhìn đĩa xôi với đủ 5 màu (xanh, đỏ, tím, vàng, trắng) thật bắt mắt đã làm tôi khó thể cưỡng lại được cái cảm giác muốn ăn ngay cho thỏa, ấy vậy mà khi nghe kể về các công đoạn cầu kỳ, phức tạp làm món xôi này, tôi thực sự không nỡ lòng nào phá cỗ sớm.

Theo anh Dương Văn Quang, dân tộc Cao Lan ở Vĩnh Ninh: Không phải mùa nào cũng có thể làm được xôi ngũ sắc, bởi còn phụ thuộc vào lá rừng. Ví như muốn có màu tím để làm xôi thì phải chờ quãng tháng 7 đến tháng 10, lúc đó lá cây thau vừa đủ độ già, còn khi mùa đông về lá cây sẽ rụng hết. Để có màu xanh, đồng bào lấy từ lá gừng, màu đen lấy từ lá cây thau, màu vàng lấy từ củ nghệ vàng hoặc từ quả giành giành, màu đỏ được tạo từ lá cẩm hồng hoặc cẩm tía, còn với màu trắng thì chính là màu của gạo nếp nương có sẵn tại địa phương. Để tạo ra các màu sắc này, đồng bào lấy từng loại lá rừng trên đem nghiền nhỏ rồi chiết lọc lấy nước đặc, mỗi màu đem ngâm riêng với gạo nếp trong nước chừng 6 đến 7 giờ đồng hồ rồi cho từng loại gạo đã được tẩm màu vào chõ xôi để đồ (giai đoạn này gọi là đồ xôi). Gạo nếp mà người Cao Lan dùng là loại nếp trồng trên nương có vị đậm đà và thơm hơn nếp bình thường. Với màu sắc lôi cuốn và hấp dẫn, hương vị đặc trưng, quyến rũ của gạo nếp nương, cộng thêm những mùi vị rất đặc trưng khác của các loại lá rừng tạo cho xôi ngũ sắc có những dư vị rất đặc biệt, độc đáo và khác lạ. Điều đặc biệt hơn, đây không chỉ đơn thuần là món ăn, mà còn là tinh hoa văn hóa ngàn đời của đồng cao các dân tộc tại Bắc Giang, trong đó có người Cao Lan.

Điều đặc biệt, theo như lời kể của đồng bào, mỗi màu sắc trong đĩa xôi đều mang ý nghĩa triết lý riêng, 5 màu tương ứng với với 5 chất trong ‘‘ngũ hành” có sự tương sinh, tương khắc. Các màu thường là: Đỏ, đen, trắng, vàng, xanh hoặc tím (tuỳ vào quan niệm của mỗi vùng mà có những màu sắc khác nhau). Nhưng về cơ bản thì bà con quan niệm màu đỏ tượng trưng cho Hoả, đen là màu của Thuỷ, Trắng là màu của Kim, vàng là màu của Thổ, xanh hay tím tượng trưng cho Mộc.

Có nhiều cách để thưởng thức xôi ngũ sắc nhưng theo kinh nghiệm và truyền thống của dân tộc Cao Lan thì ăn xôi ngũ sắc cùng với thịt gà, giò, chả là ngon nhất. Vào ngày lễ, Tết, người Cao Lan còn làm xôi với đề tài chúc tụng, mừng xuân, cầu mong những điều tốt đẹp nhất đến với gia đình, bản thân như xôi có chữ “Phúc-Lộc-Thọ”... Dân gian cho rằng, thưởng thức món xôi ngũ sắc là “ngũ phúc lâm môn”. Du khách một lần được thưởng lãm và thưởng thức món xôi ngũ sắc của đồng bào Cao Lan vùng Tây Yên Tử thì sẽ mãi nhớ.

Tiến Đạt