“Sinh nghề tử nghiệp”

Làng gốm Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên từng sánh vai cùng những trung tâm gốm nổi tiếng ở Việt Nam như Phù Lãng, Bát Tràng. Tiếc rằng, vào những năm 80 của thế kỷ XX, trước tác động bởi kinh tế thị trường, hàng chục lò gốm ở đây phải “tắt lửa”, nhất là khi HTX gốm Thổ Hà giải thể. Đương nhiên, người dân Thổ Hà đã rất nhạy bén khi chuyển sang nghề làm bánh đa nem, nấu rượu kiếm kế sinh nhai. Bẵng đi một thời gian, người Thổ Hà chẳng mấy ai còn thiết tha với gốm, thì đến năm 2006, nông dân Trịnh Đắc Tân được xem là “người hùng” của làng khi đã dũng cảm bỏ tiền, công sức theo đuổi giấc mộng vực dậy nghề truyền thống mà cha ông tạo dựng mấy trăm năm trước. Một nhiệm vụ cao đẹp được ông Tân ngày đêm miệt mài thực hiện, và quả nhiên đất đã không phụ công người. Những tháng ngày tự học hỏi với mức “học phí cao” cuối cùng cũng cho ra lò những sản phẩm gốm sành da lươn bóng nhoáng, chắc khỏe và chất lượng được đánh giá đạt chuẩn so với gốm Thổ Hà xưa. Ông Tân đã làm được điều mà nhiều người Thổ Hà trước đó vẫn cho là “không tưởng”…

Ấy vậy, trong khi phía trước vẫn còn ngổn ngang khó khăn và những món nợ “khổng lồ”, thì vài năm trước về Thổ Hà, tôi giật mình hay tin, nghệ nhân Trịnh Đắc Tân đã trút hơi trở cuối cùng bên lò gốm của mình với những nỗi niềm đau đáu bởi giấc mộng dở dang. Tiếc cho nghề gốm lại thương ông Tân nhiều, không ít người dân Thổ Hà đã bi quan cho rằng, “gốm làng mình giờ chỉ còn trong sách sử”… Trở lại Thổ Hà, chúng tôi thăm khu đất của gia đình ông cạnh chùa Đoan Minh, ở đó chất đầy sản phẩm gốm mộc chưa nung, than tổ ong và xác một chiếc lò gốm con cóc vừa được tháo dỡ, cạnh đó là một lò gốm mới được dựng lên. Tấm biển hiệu “Hợp tác xã gốm Thổ Hà” đã ngả màu hoen ố do lâu ngày chưa được tân trang. Âu sầu bước ra đón khách, vợ ông Tân- bà Phạm Thị Biển rơm rớm khóe mắt loan tin: “Ông nhà tôi mất rồi, cả làng ai cũng thương ông ấy, cũng vì mê gốm quá nên mới ra cơ sự này”... Rõ là “họa vô đơn chí”, cuối năm 2013, ông Tân một thân hì hụi tháo tung cái lò gốm cũ để thiết kế lò nung gốm mới lớn hơn và có thể cho ra đời sản phẩm tốt hơn. Thương chồng vất vả, bà Biển khuyên ngăn chồng bỏ gốm để làm bánh tráng, tuy không giàu nhưng cũng có đồng ra đồng vào, ai ngờ lò chưa xây xong thì người đã đổ nhiều thứ bệnh...  

Niềm hy vọng chưa tắt

Dấu tích gốm Thổ Hà còn hiện hữu qua những bức tường bằng tiểu sành và vô số chum vại, bình, ang quanh làng. Từ bến nước đến những vật dụng sinh hoạt trong mỗi gia đình ở đây đều có bóng dáng của sản phẩm gốm sành màu cánh gián. Cảnh tượng đó khiến không ít người còn phần nào hình dung về bức tranh một làng gốm cổ ven sông Cầu xưa. Sau bao biến cố thăng trầm, những tưởng khi ông Tân “khuất núi” thì gốm Thổ Hà sẽ chính thức “xóa sổ” để khép lại quá khứ đẹp một thời, nhưng trong cơn bĩ cực ấy lại đang nhen nhóm một ngọn lửa hy vọng tràn trề ở tương lai. Dân gian có câu “Người chết cái nết vẫn còn”, trước lúc “xuôi tay”, ông Tân vẫn cố gượng dậy thì thào với vợ con rằng, “Bằng mọi giá bà phải tiếp tục duy trì nghề của cha ông, có như vậy tôi mới an tâm ra đi”. Lúc đó có lẽ vì thương chồng, thương cha quá nên mẹ con bà Biển cứ đồng ý đại để cho ông an lòng, họ chẳng dám tin mình lại có đủ nghị lực, tâm huyết và tài năng để nối tiếp nghề cái nghề ấy, nhất là khi người chồng, người cha của họ đã vì gốm mà phải ra đi. Nhưng rồi như một sự “run rủi” khiến chính bà Biển- người đã từng khuyên ngăn chồng bỏ gốm lại mạnh mẽ động viên con rể và con gái làm gốm. Không ngại gian khó, mấy mẹ con bà lại bắt đầu loay hoay đắp lò, nhào đất, chuốt gốm… Hậu sự của ông Tân vừa đúng 50 ngày cũng là khi mẻ gốm đầu tiên của mẹ con bà Biển ra lò thành công. Những chiếc chum, vại, chậu cảnh, tiểu sành màu nâu cánh dán kêu koong koong lại tiếp tục được sản xuất đại trà và đưa ra thị trường. Một niềm rưng rưng lại ứa ra trên khóe mắt của các thành viên trong gia đình…

Để tiếp tục thực hiện tâm nguyện của chồng, bao nhiêu vốn liếng bà Biển dồn cho các con làm gốm, bà bảo “có phải thế chấp sổ đỏ để vay vốn ngân hàng tôi vẫn chấp nhận”. Cũng may, cậu con rể Nguyễn Đăng Tập, sau nhiều năm theo bố vợ học nghề đã kịp tích lũy cho mình những kiến thức cơ bản về gốm cổ truyền nên khi bắt tay vào làm không còn bỡ ngỡ. Anh Tập sẽ là người đứng mũi chịu sào lo toan mọi chuyện từ nguyên liệu, cải tiến mẫu mã, nâng cao chất lượng đến đầu ra cho sản phẩm, trong đó khó khăn mà anh đang phải đối mặt là bài toán vốn và thị trường. “Nghệ nhân” trẻ này cho biết “Một số mặt hàng như tiểu sành, chậu cảnh đang bán khá chạy, tuy nhiên đây cũng chỉ là những đồ sản xuất mùa vụ, muốn tồn tại và phát triển ổn định lâu dài thì cần phải đa dạng hóa các sản phẩm để cuốn hút thị hiếu khách hàng. Nếu như trước kia khi bố tôi còn sống làm gốm khó khăn một thì giờ khó gấp mười”. Kinh nghiệm, vốn, mặt bằng, đầu ra cho sản phẩm là những vấn đề cần anh giải quyết. Thời gian tới, lò gốm sẽ sẽ cho ra đời những mặt hàng dễ làm và thị trường có nhu cầu cao. Và tôi đọc được trong ánh mắt chàng thanh niên tên Tập là cả một khối tâm sự chưa thể giãi bày.

Đắc Thụ