Trong đó, bản Mậu thuộc xã Tuấn Mậu xưa và nay là Tổ dân phố (TDP) Mậu thuộc thị trấn Tây Yên Tử, huyện Sơn Động, là một trong những địa điểm hấp dẫn thuộc Khu du lịch tâm linh – sinh thái Tây Yên Tử. Đến với TDP Mậu, du khách sẽ được tìm hiểu, khám phá đời sống sinh hoạt văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Dao như: Lễ Cấp sắc, Lễ hội Cầu mùa, Dân ca Dao ...; trong đó, tiêu biểu là tục thờ cúng Bàn Vương.

Nguồn gốc tục thờ cúng Bàn Vương

Dân tộc Dao có lịch sử thiên di rất lâu đời và dần được chia thành nhiều nhóm nhỏ, có sự biến đổi về tiếng nói, trang phục. Vì thế, về tín ngưỡng, các loại hình văn hóa dân gian truyền thống, hay nhà ở cũng có sự khác biệt. Thế nhưng, các nhánh người Dao lại có một điểm chung, đó là việc duy trì tục thờ cúng Bàn Vương. Theo truyền thuyết, Bàn Vương vốn là Long Khuyển Hồ, nhờ lập được công lao to lớn, giết được Cao Vương (xâm lược nước Bình Vương) nên được vua Bình Vương trọng thưởng và gả công chúa cho. Họ sinh được 12 người con (6 trai, 6 gái) đều được vua Bình Vương ban sắc thành 12 họ (Bàn, Lam, Mãn, Uyển, Đặng, Triệu, Lương, Tống, Phượng, Đối, Lưu, Lý). Khi vua Bình Vương chết, Bàn Vương lên ngôi nhưng vẫn giữ nếp sống giản dị, dạy người Dao cách trồng lúa, dệt vải…. Sau khi Bàn Vương qua đời, con cháu đời đời duy trì tổ chức lễ cúng để tưởng nhớ và trở thành tục thờ cúng Bàn Vương.

 03 hòn đá thể hiện tín ngưỡng tâm linh của người Dao tại miếu Vực Rùa

Tục thờ cúng Bàn Vương của người Dao thuộc tục thờ cúng tổ tiên, chỉ khác Bàn Vương không phải tổ tiên gần của một vài gia đình hay của một vài dòng họ mà Bàn Vương được quan niệm là thủy tổ của người Dao. Người Dao coi việc thờ cúng Bàn Vương là một việc làm có liên quan đến vận mệnh của mỗi người, mỗi dòng họ và của cả cộng đồng. Trong các nghi lễ lớn của gia đình, dòng họ, người Dao đều làm lễ cúng Bàn Vương. Tục thờ cúng Bàn Vương là nét sinh hoạt tín ngưỡng đặc biệt của người Dao, mang tính biểu tượng cho sự thống nhất nguồn gốc và văn hóa dân tộc. Lễ cúng Bàn Vương thể hiện tinh thần luôn nhớ đến nguồn cội, cùng niềm tin vào sự linh thiêng phù hộ của tổ tiên cho những điều tốt đẹp trong cuộc sống. Tín ngưỡng thờ cúng Bàn Vương còn trở thành sợi dây liên kết các mối quan hệ trong gia đình, dòng họ và cộng đồng bản làng …

Tục thờ cúng Bàn Vương ở TDP Mậu

TDP Mậu có 330 hộ, với 1.335 nhân khẩu; trong đó đồng bào dân tộc Dao, thuộc nhóm Dao Thanh Phán chiếm khoảng 75%. Cùng đó, còn có một số đồng bào thuộc nhóm Dao Lô Gang, Dao Thanh Y, Kinh, Tày, Nùng, Cao Lan, Thổ, Sán Dìu cùng sinh sống. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, đồng bào người Dao nơi đây vẫn duy trì cuộc sống kiểu du canh, du cư, săn bắn, hái lượm, phát nương làm rẫy để lấy lương thực và thực phẩm. Cách mạng tháng Tám thành công, theo tiếng gọi của Đảng, với những chính sách phù hợp, đồng bào dân tộc Dao đã được vận động định cư và ổn định cuộc sống. Đến nay, đồng bào người Dao ở TDP Mậu không có sự chênh lệch nhiều so với các dân tộc anh em khác ở địa phương; trình độ dân trí phát triển, đời sống được nâng cao. Trước những thay đổi của nền kinh tế thị trường nhưng đồng bào vẫn trân trọng gìn giữ nhiều phong tục, tập quán mang bản sắc riêng, tốt đẹp của dân tộc mình, trong đó có tục thờ cúng Bàn Vương. Đây là nghi lễ tiêu biểu, quan trọng bậc nhất, mang tính chủ đạo, kết nối, xuyên suốt với các nghi lễ khác của cộng đồng người Dao nơi đây.

 Điệu múa Rùa của người Dao TDP Mậu

Từ nhiều đời nay, ngoài việc thực hiện lễ cúng Bàn Vương gắn cùng các nghi lễ lớn của gia đình, dòng họ; hằng năm, cộng đồng người Dao ở TDP Mậu còn cùng nhau tổ chức thờ cúng Bàn Vương tại khu vực Miếu Vực Rùa, nằm sát cạnh một con suối chảy qua trung tâm TDP. Đây là ngôi miếu có nền móng được xây dựng vuông vức bên vách núi, mặt ngoảnh về phía con suối, có diện tích khoảng 12m². Trên nền của miếu, có 03 hòn đá (mỗi hòn có chiều cao khoảng 20cm, rộng khoảng 15cm), được đặt theo thế chân kiềng, một phần được chôn chặt dưới nền, ở giữa đặt 01 bát hương, đồng thời cũng là nơi đặt rượu, nước để hành lễ. Theo những già làng nơi đây: Từ khi còn bé thơ, đã theo ông, cha vào đây và biết đến Miếu Vực Rùa. Trong đó, vị trí đặt 03 hòn đá được người Dao nơi đây coi là vị trí linh thiêng nhất; dù ngôi miếu có được tu sửa như thế nào, thì 03 hòn đá vẫn được bảo vệ “bất di bất dịch”. Theo đó được biết, đây chính là vật thiêng, thể hiện tín ngưỡng tâm linh, mà người Dao ở TDP Mậu vẫn định kỳ hằng năm đến đây hành lễ.

Hằng năm, cộng đồng người Dao ở TDP Mậu tiến hành tổ chức nghi lễ thờ cúng Bàn Vương như sau: Vào mùng 03/03 Âm lịch hằng năm, “Thầy mo trưởng” làm thủ tục cúng tế “Lễ hứa đầu năm” của tất cả các gia đình người Dao trong TDP. Theo đó, “Thầy mo trưởng” là Thầy mo được “bầu cử” bằng nghi thức tín ngưỡng “xin quẻ Âm – Dương” để đại diện các dòng họ trong vùng thực hiện các nghi thức cúng tế chung trong nhiệm kỳ 3 năm. Nghi thức tổ chức “Lễ hứa đầu năm” được thực hiện tại Miếu Vực Rùa và lập Đàn tế cúng tại nhà “Thầy mo trưởng”. Trong đó, tại Miếu Vực Rùa, buổi sáng, “Thầy mo trưởng” chọn 4 người đàn ông, đại diện cho 4 dòng họ khởi phát vùng đồng bào dân tộc Dao tại TDP Mậu, cùng chung góp gà, rượu, gạo nấu cơm, cùng dâng cúng tế để cầu mong Bàn Vương và các vị thần ban cho dân làng điều may mắn trong năm mới. Buổi chiều, tại sân nhà “Thầy mo trưởng”, các thầy mo trong vùng và nhân dân cùng lập Đàn tế cúng, nhằm tiếp tục làm lễ cầu mong Bàn Vương và các vị thần linh. Mục đích chính của các nghi lễ này là để cầu khấn Bàn Vương phù hộ sang năm mới, mọi người luôn được mạnh khoẻ, mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, bội thu… Để thực hiện nghi lễ này, dân làng cùng chung góp gạo, gà, thịt lợn, rượu, rau …nấu cơm thờ cúng; sau đó, cùng ăn uống chung. Cùng trong lúc đó, nhiều nếp sinh hoạt văn hóa được thể hiện như hát dân ca Dao với các làn điệu như: Hát đối đáp, hát giao duyên, hát uống rượu, hát Páo dung…

 Khảo sát, lập dự án tu bổ, tôn tạo miếu Vực Rùa

Đến mùng 06/6 và mùng 02/8 Âm lịch, “Thầy mo trưởng” làm thủ tục cúng tế  “Lễ phù trợ” (địa điểm, thành phần, cách thức tổ chức tương tự như “Lễ hứa đầu năm”). Mục đích  của nghi lễ này là tiếp tục cầu khấn Bàn Vương phù hộ cho mọi người luôn được mạnh khoẻ, mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, bội thu… 

Khép lại các nghi lễ trong một năm, vào dịp tháng Chạp (trước ngày 15 tháng Chạp Âm lịch), “Thầy mo trưởng” mở sách chọn ngày lành để thông báo tới dân làng làm thủ tục cúng tế “Lễ trả ơn năm” (địa điểm, thành phần, cách thức tổ chức tương tự như “Lễ hứa đầu năm”). Để thực hiện nghi lễ này, dân làng cùng chuẩn bị đồ lễ gồm: Tiền mã (chìn shún), 01 con lợn làm sạch, 01 con gà, rượu, gạo, bánh làm từ gạo nếp, bát hương (làm từ cây dáng quỷ) … Đây là nghi lễ được thể hiện như lời tạ ơn Bàn Vương đã phù hộ cho dân bản trong một năm đã qua và cầu mong sang năm mới phù hộ cho mọi người được mạnh khỏe, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu … Trong dịp này, dân làng lại tề tựu ăn uống, thể hiện các nếp sinh hoạt văn hóa như: Hát dân ca Dao, các điệu múa dân gian của người Dao …, tiêu biểu là điệu hát Páo dung. Thông qua đó, người Dao gửi gắm tâm tư tình cảm, ước nguyện của mình về một cuộc sống tốt đẹp hơn, mỗi bài hát đều có nội dung thống nhất là đề cao tinh thần lao động sáng tạo, lẽ sống, phép ứng xử, ca ngợi tình yêu đôi lứa… Cùng đó, các điệu múa của người Dao thường miêu tả một cách nghệ thuật lịch sử thiên di, quá trình phát triển, cuộc sống lao động của dân tộc mình như: Múa rùa, múa gà, múa chuông, múa khăn, múa nón …

Tục thờ cúng Bàn Vương của dân tộc Dao nói chung và đồng bào dân tộc Dao ở TDP Mậu nói riêng, đều thể hiện truyền thống văn hóa tốt đẹp. Các nội dung được thể hiện trong nghi lễ này, là những ước nguyện giản dị của cộng đồng người Dao trong cuộc sống thường nhật; đồng thời, góp phần giáo dục các thế hệ hiểu biết về cội nguồn dân tộc, truyền thống văn hóa, củng cố mối quan hệ trong gia đình, dòng họ và cộng đồng.

Phí Trường Giang